باغ، مفرح فضايي است كه ايرانيان از ديرباز بر ساخت و آباداني اش همت گماشتند و براي سرسبزي و زيبايياش تلاش‍ها كردهاند و زمان‍هاي دراز بر طرحش انديشيده‍اند. تاريخ نگاران بسياري ايرانيان را اولين خالقان باغ ميدانند. (فارسنامه ابن بلخي 5100-500 هـ .ق) منوچهر پسر ميشخوريار را كه هفتمين پادشاه پيشدادي است، نخستين كسي مي داند كه در جهان به احداث باغ و بوستان پرداخته و مينويسد: (آثار او آن است كي اول كسي كي باغ ساخت او بود و رياحين گوناگون كي بر كوهسارها و دشت‍ها رسته بود، جمع كرد و بكشت و فرمود تا چهار ديوار گرد آن در كشيدند و آن را بوستان نام كرده، يعني معدن بوي‍ها)
بي شك بايد ايرانيان را جزو نخستين ملل باغساز دنيا به حساب آورد كه سبك خاص خود را نه تنها در باغ سازيشان به كار گرفته‍اند، كه به بسياري ديگر از تمدن‍ها نيز آموخته اند. شايد هواي گرم و خشك حاكم براين سرزمين طمع زيستن در بهشت را بيشتر در دلشان برافروخته و لاجرم خلاقيتشان را بدين سمت رانده است طوري كه حتي نام اين فضاهاي سرسبز ايرانيان بلندآوازه گشته و زبان به زبان رفته و گشته و مانده است.
باغ، واژه اي فارسي است كه در پهلوي و سغدي نيز به همين شكل (BAGH) به كار برده مي‍شد. برخي باغ را مشترك در فارسي و تازي ميدانند و بعضي نيز برآنند كه اين واژه در اصل تازي بوده است. واژه باغ معادل (پرديس) است كه اين خود لغتي است ماخوذ از زبان مادي (پارادئزا) به معني باغ و بوستان. پارادئزا در اوستا نيز دو بار به كار برده شده است. اين واژه در پهلوي پاليز شده و در فارسي دري هم به كار رفته است، هر چند كه امروز پاليز را كشتزار خيار و هندوانه و گاه سبزي كاري گويند. در دوران هخامنشيان و بعد از آن سرتاسر ايران پر بود از باغهاي بزرگ و باشكوه، به گونه‍هاي كه گزنفون نيز چندين بار از آن‍ها ياد مي‍كند. اين باغ‍ها كه در روزگار خود بي‍نظير بود در ديگر تمدن‍هاي بزرگ سابقه اينچناني نداشت و مردم بسياري از نقاط جهان را جالب نظر آمد. لذا به اقتباس از ايرانيان باغ‍هايي در بسياري از نقاط جهان ساخته شد و همان واژه فارسي براي نامگذاري آن‍ها به كار برده شد. امروزه اين واژه در زبان يوناني به صورت Paradeisos به معني باغ و در زبان‍هاي فرانسه و انگليسي به ترتيب Paradis و Paradise به معناي بهشت به كار مي‍رود.
ويل دورانت در تاريخ تمدن (عصر ايمان) مينويسد: (باغ به سبك ايراني مورد تقليد ساير ملل نيز قرار گرفته، در بين مسلمين و اعراب و در هندوستان هم رواج يافته است و در قرون وسطي موجب الهام اروپاييان گرديده است.) كاخ الحمرا در اسپانيا، ورساي در فرانسه، تاج محل در هندوستان و نيز آثار به جاي مانده از باغهاي معلق بابل در عراق كنوني را شايد بتوان از نمونه‍هاي شاهد بر اين مدعا دانست.
مهمترين مشخصه باغ ايراني كه آن را در يك نگاه از باغهاي ديگر ملل جهان متمايز مي‍سازد هندسه حاكم بر آن است، چرا كه طرح كالبدي آن براساس ساختار هندسي بسيار دقيق، حساب شده و منحصر به فرد شكل يافته است، كه در آن عمدتا از اشكال مربع و مستطيل استفاده مي‍شود. نقشه باغ ايراني از تعدادي خطوط و محورهاي قوي تشكيل شده است كه باغ را به چهار قسمت اصلي تقسيم مي‍كنند. محورهاي اصلي باغ هميشه بر مهمترين مسيرهاي عبوري آن منطبق هستند. محل تلاقي محورهاي اصلي نيز از مهم ترين نقاط باغ است كه محل احداث كوشك (عمارت ويلايي تابستاني) و يا استخر خواهد بود كه اين دو نيز از مهمترين اجزاي باغ ايراني‍اند. استخر مستطيل شكل هميشه در مقابل مهمترين جبهه كوشك اصلي باغ ساخته مي‍شود و اين هر دو نيز معمولا بر اصلي‍ترين و كشيده‍ترين محور باغ قرار ميگيرند. به گون‍هاي كه هميشه مي‍توان تصويري لرزان از عمارت باغ را در آب آرام و گسترده در مقابلش به تماشا نشست و آنقدر باورش كرد كه بيست ستونش را چلستون نام داد و به خاطر سپرد.
طرح و ساختار باغ ايراني قدمتي چندهزار ساله دارد كه شايد بتوان اولين نمونه از آن را در اكتشافات باستانشناسي باغ سلطنتي كورش در پاسارگاد كه سال‍ها پيش توسط ديويد استروناخ تهيه شده است، مشاهده كرد.
ويكتوريا سكويل وست در مقاله مفصلي كه درباره باغهاي ايراني نگاشته، به كاسه‍هاي سفالين كه توسط پروفسور هرتسفلد در سامره كشف شده اشاره مي‍كند و مينويسد: (در اينجا كاسه اي سفالي به دست آمده كه تصور مي رود مربوط به 2000 سال پيش از ميلاد باشد و روي آن جوي هاي متقاطعي است كه چهار قطعه باغ را نشان ميدهد و در هر قطعه يك درخت و يك پرنده است. ولي به هرحال اين طرح همان طرح رسمي و عمومي ايرانيان است كه از زمان كورش تا به امروز به كار برده اند... و در حقيقت تمام باغهاي ايران براساس اين تقسيم هندسي طرح ريزي شدهاند، تا جايي كه اين كار به صورت يك كيفيت عرفاني درمي‍آيد كه از افكار بسيار قديمي آسيا در تصور عالم وجود و تقسيم آن به چهار منطقه است، كه معمولا چهار رودخانه بزرگ آن‍ها را از هم جدا مي‍كند.)
در مورد ريشه ساختار هندسي باغ ايراني نظرات متعددي مطرح است، كه از مهمترين آن‍ها مي‍توان از تئوري‍هايي نام برد كه چهار عنصر مقدس آب، باد، آتش و خاك را ريشه فلسفي اين طرح برشمردهاند. طرح هندسي باغ ايراني را در نقوش فرشهاي اصيل ايراني، ظروف سفالين و ديگر هنر‍هاي تصويري نيز مي‍توان مشاهده كرد.
محصوريت، ديگر شاخصه مهم باغ ايراني است كه برگرفته از روحيه درونگراي مردم سرزمينمان است و در ديگر بناهاي ايرانيان نيز به صورت عاملي مهم و تاثيرگذار تبلور يافته است. ديوارهاي ضخيم و بلند خشتي و چينهاي كه دور تا دور باغ مستطيل شكل ايراني را احاطه كرده اند ساكنان آن را امنيت خاطر مي‍بخشند و از شرارت تراران و مهاجمان در امان مي دارند. در دوران صفوي كه امنيت ناشي از حكومت مقتدر بر كشور سايه افكنده است، ديوار باغ‍ها با ارتفاع و ضخامت كمتري به اجرا درمي‍آيد و در بعضي موارد نيز مشبك مي‍شود.
ديگر مشخصات مهم باغهاي ايران را به اختصار مي‍توان چنين برشمرد:
1. احداث باغ غالبا در زمين‍هاي شيبدار
2. استفاده از خطوط راست و زواياي قائمه در طرح پلان باغ
3. وجود حوض يا استخر براي تامين آب و زيبايي چشم انداز در مقابل عمارت
4. استفاده همزمان از درختان خزان پذير و هميشه سبز
5. اختصاص بيشترين قسمت باغ به درختان ميوه
6. استفاده از انواع گل‍هاي تزئيني و دارويي به ويژه گل سرخ
باغ ايراني ظرافت‍هاي بسياري را چه از بعد معماري و هنري و چه فني در خود جاي داده است كه حاصل قرنها تجربه باغسازي مردمان اين سرزمين در شرايط سخت آب وهوايي است كه با خلاقيت و ابداعات فراوان همراه بوده است. بسياري از اين تجارب و ظرافت‍ها را قاسم ابن يوسف ابونصر هروي در كتاب (ارشاد الزراعه 9211 هـ .ق) توصيف نموده كه خود سندي معتبر در شيوه باغسازي ايراني و طرح باغهاي ايراني در دوران گذشته است.
شكل اصلي باغ ايراني مانند ديگر بخش‍هاي معماري ايران، تا اواسط دوران حكومت قاجار مورد احترام بود و از اين زمان اندك اندك در طوفان تجدد و غرب گرايي، شاخ و برگش در هم مي‍شكند و دستخوش تغييرات و بدعت‍هاي جدي مي‍شود و زماني نيز در آستانه فراموشي قرار مي‍گيرد.
نظرات شما عزیزان:
تبادل
لینک هوشمند
ورود
اعضا:
<-PollName->
آمار
وب سایت: